دانشگاهی که در رتبه‌بندی سیر نزولی را در پیش می‌گیرد یعنی مدت‌هاست با جریان تلاش علمی گسترده بدرود گفته است. آسیبی که شاید ابتدا آنچنان به چشم نیاید اما در دراز مدت آسیب‌های گسترده‌ای همچون مهاجرت، حس بیهودگی تحصیل به دلیل دریافت نکردن بازخوردهای چشمگیر عملی و عینی و منفعل شدن تربیت نیروهای توانمند بومی را در استانی که به داشتن ثروت‌های طبیعی معروف است رقم خواهد زد.
گزارش پایگاه استنادی دانشگاه‌های جهان اسلام، دانشگاه خلیج‌فارس بوشهر را در بین ۵۱ دانشگاه تابعه وزارت علوم در جایگاه ۴۳ قرار داده است. رتبه‌ای که نشان می‌دهد آموزش عالی در استان بوشهر نه تنها منزلت بالایی ندارد، بلکه حتی نمی‌تواند در رتبه‌بندی ساده کشوری نمره قبولی بگیرد و تقریبا در صف آخر و در پله پایین مردودی می‌ایستد.
شاید ساده‌ترین دلیل نابسامانی آموزش عالی بوشهر همین مدعاست که رتبه‌ای که در سال ۱۳۸۹ بر پایه گزارش همین پایگاه ۴۰ بوده، طی دو سال نه تنها صعود نکرده که سه پله هم نزول داشته است.
وضعیت دانشگاه‌های بوشهر این روزها حاکی از این است که دانشگاه‌های این شهر هنوز از معیارهای مراکز آموزشی نوین بسیار دورند. مسئله‌ای که شاید برخی آن را کم اهمیت تلقی کنند و در کنار هزار مشکل کوچک و بزرگ دیگر استان‌هایی نظیر بوشهر آن را نادیده بگیرند، حال آنکه این رتبه‌بندی همچون آیینه‌ای است که یکباره ریشه‌های همان مشکلات نهفته و دیرینه را به تصویر کشیده و آن را بازنمایی می‌کند.
همان طور که خون در قلب باعث جریان وحیات موجود زنده می‌شود، محیط پژوهشی زنده نیز نیازمند حیات و جنبش و پویش است. دانشگاهی که در رتبه‌بندی سیر نزولی را در پیش می‌گیرد یعنی مدت‌هاست با جریان تلاش علمی گسترده بدرود گفته است
کدام پارامترها کیفیت دانشگاه‌ها را اندازه می‌گیرد؟
نظام ارزیابی و قضاوت کردن کیفیت و جایگاه واحد‌های آموزش عالی مسئله‌ای ثابت نیست و به عوامل مختلفی گره می‌خورد. پارامترهای گوناگونی برای این سنجش به میدان می‌آیند، همیشه هم سطح و هم تراز نیستند. گاهی در یک رتبه‌بندی معیاری بیشتر سنگ محک قرار می‌گیرد و گاه در رتبه‌بندی دیگر معیاری بیشتر بر صدر می‌نشیند.
به هر روی نمی‌توان این موضوع را انکار کرد که همه این معیارها در جای خود مهم و قابل بررسی هستند و هیچ‌کدام در سنجش وضعیت یک پایگاه دانشگاهی بیهوده و از سر تفنن بنا نشده‌اند. معیارهایی نظیر تعداد فارغ‌التحصیلان برنده جوایز مهم بین‌المللی، تعداد هیات علمی برنده جوایز علمی مهم شاغل در دانشگاه، تعداد کشف‌ها یا اختراع‌های ثبت شده بین المللی، تعداد تحقیقاتی که به نتایج آنها در مراکز تحقیقاتی دیگر زیاد استناد شده و در آخر تعداد مقاله‌های معتبر منتشر شده در سال؛ اینها معیارهایی هستند که در بررسی دانشگاه‌ها نقش بازی می‌کنند.
شاید به زعم بعضی رتبه‌بندی دانشگاه مسئله ساده‌ای مثل کسب کردن یک جایزه یا تعلق نگرفتن آن قلمداد شود حال آنکه رتبه بالا یا حداقل متوسط در توسعه و حیات معنوی دانشگاه جایگاه ویژه‌ای دارد. رتبه دانشگاه یک شهر به معنای سقف توان پژوهشی وعلمی آن برای جذب سرمایه‌های علمی یا رد آن است. مرتبه‌ای که حالا در بوشهر به پایین‌ترین سطح رسیده حاکی از ضعف استانداردهای لازم در استانی است که از نظر وسعت با مساحت ۲۷۶۵۳ کیلومتر مربع هفدهمین استان پهناور ایران در بین ۳۱ استان و از نظر جمعیتی با حدود ۱۰۳۲۹۴۹ نفر (طبق سرشماری سال ۱۳۹۰) در رتبه ۲۴ کشور قرار دارد. استانی که در مجاورت هزاران منابع گسترده عظیم نفت و گاز و انرژی قرار دارد حالا دانشگاهی کم‌توان و ضعیف را در دامان خود پرورش می‌دهد.
از این رتبه‌بندی اطلاعی ندارم
برای پاسخ دادن به این پرسش که چرا آموزش عالی بوشهر اینچنین نزول کرده است، به سراغ نماینده این شهر در مجلس شورای اسلامی رفتیم.
عبد‌الکریم جمیری نماینده مردم بوشهر، گناوه و دیلم در پاسخ به پرسش خبرنگار ما مبنی بر دلایل این جایگاه می‌گوید: «هنوز از صحت و سقم این خبر اطلاعی ندارم که به پرسش شما درباره چگونگی این اتفاق توضیح دهم. ضمن اینکه به نظرم دانشگاه‌های بوشهر توانمند هستند و اخباری مبنی بر ضعف یا مشکلات آنها دریافت نکرده‌ام.»
کدام کاستی‌ها رتبه یک دانشگاه را نزول می‌دهد؟
مشکلات کوچکی که آرام آرام مبدل به سدی شده و در برابر رشد یک دانشگاه در شهرستان‌های دور از مرکز همچون بوشهر قد علم می‌کنند در یک برهه زمانی به وجود نمی‌آیند، بلکه ریشه‌های گسترده و مهمی دارند که بسیاری معتقدند ریشه نگاه‌های بنیادی به دانشگاه دارد.
دکتر جواد صافیان استاد دانشگاه‌های مختلف کشور در پاسخ به این پرسش که دلایل این رکود و پس روی رتبه دانشگاه‌های شهرستان‌های نظیر بوشهر چیست؟ می‌گوید: «متاسفانه پایین آمدن رتبه یک دانشگاه در مقایسه با شهرهای کل کشور در واقع هشداری است که بازگو کننده مشکلات زیادی است. وقتی رتبه‌بندی یک دانشگاه در قیاس با دانشگاه‌های کشور نامناسب است، یعنی معیارهای سنجش برتری دانشگاه همانند نسبت استاد به دانشجو، تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی، تعداد طرح‌های پژوهشی چشمگیر و موفق فضای کالبدی دانشگاه وتعداد دانشجویان خارجی وضعیت مناسبی ندارد بنابراین این موضوع باید مورد توجه قرار گیرد.»
تاثیر رتبه‌بندی پایین دانشگاه در وضعیت اجتماعی شهر
بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا به واسطه دانشگاه‌های بزرگ و مطرح جایگاه ویژه‌ای کسب می‌کنند و فرصت‌های بزرگ اجتماعی و اقتصادی زیادی را برای خود به وجود می‌آورند.
دکتر صافیان به غفلت گسترده از این کارکرد مهم دانشگاه‌ها در شهرستان‌ها اشاره کرده و می‌افزاید: «وقتی دانشگاهی رتبه پایینی کسب کند و برای ارتقای آن برنامه‌ریزی جدی صورت نگیرد، دور بسته و باطلی در آنجا شکل می‌گیرد که به این ضعف گسترده دامن می‌زند. وقتی نام دانشگاهی در رتبه‌بندی بالا و چشمگیر یا حداقل از حد متوسط انتظار پایین‌تر است ناخودآگاه از حضور اعضای هیات علمی‌های قوی یا ورود دانشجویان نخبه جلوگیری می‌کند.
دور آسیب‌زایی که سبب دوری دانشگاه از وظایفش می‌شود
وی می‌گوید: این دور آسیب زا وقتی ادامه پیدا کند سبب می‌شود، دانشگاه دیگر نتواند به وظایف ذاتی خود عمل کند و صرفا جایی برای گرفتن مدرک شود. البته ریشه بزرگ‌تر این مشکل در نگاه کلی به دانشگاه‌ها بازمی‌گردد. در سال‌های اخیر ما فقط به توسعه کمی دانشگاه‌ها فکر کرده و برای آن برنامه‌ریزی کرده‌ایم. نمونه آن این توجه ناقص هم در افزایش دانشجویان تحصیلات تکمیلی یا افزایش دانشگاه‌ها در شهرهای کوچک و بزرگ یا افتخار است. حال آنکه در شهرهای مهم دنیا دانشگاه‌ها با ایجاد رشته‌های کاربردی و ارائه طرح‌های پژوهشی بزرگ متناسب با نیاز شهر خود به کمک توسعه شهر می‌آیند و زمینه اشتغال دانشجویان را فراهم می‌کنند، اتفاقی که می‌تواند در شهرهایی نظیر بوشهر بیفتد و به روند توسعه آنها و رفع معضل‌هایی نظیر فقر و بیکاری و افزایش نشاط اجتماعی کمک کند.»
دانشگاه جزیی از شهر است
دانشگاه‌ها در همه جای دنیا بنیاد‌هایی هستند که با پژوهش، پایه‌های توسعه را در یک شهر بنا می‌کنند.دکتر صافیان درباره نقش دانشگاه در انعکاس مشکلات یک شهر معتقد است: «تحصیل کردگان موفق یک دانشگاه بومی بهترین کسانی هستند که می‌توانند با اشتغال بومی در شهر خود در بهبود یک وضعیت اقتصادی و اجتماعی و شهر خود نقش موثری ایفا کنند. این مسئله تا به امروز به شکل جدی دنبال نشده است و ما می‌بینیم که این موضوع به صورت جدی نه از سوی وزارت علوم و نه مسئولان محلی پیگیری نمی‌شود.»
دانشگاهی که دیگر زنده نیست
همان طور که خون در قلب باعث جریان وحیات موجود زنده می‌شود، محیط پژوهشی زنده نیز نیازمند حیات و جنبش و پویش است. دانشگاهی که در رتبه‌بندی سیر نزولی را در پیش می‌گیرد یعنی مدت‌هاست با جریان تلاش علمی گسترده بدرود گفته است. آسیبی که شاید ابتدا آنچنان به چشم نیاید اما در دراز مدت آسیب‌های گسترده‌ای همچون مهاجرت، حس بیهودگی بودن تحصیل به دلیل دریافت نکردن بازخوردهای چشمگیر عملی و عینی و منفعل شدن تربیت نیروهای توانمند بومی را در استانی که به داشتن ثروت‌های طبیعی معروف است رقم خواهد زد.
علل وجود اهمیت دانشگاه‌های موفق درشهرها
آنچه که ضرورت و لزوم ایجاد یک دانشگاه بزرگ و کارآمد را به وجود می‌آورد، تربیت نیروهای بومی از میان نسل جوان است که بتوانند درآینده نزدیک به کمک توسعه استانی بشتابند که در آن بزرگ شده و پرورش یافته‌اند و بالطبع با مشکلات و کاستی‌های آن بیشتر آشنا هستند. توجه به دانشگاه‌های شهرهای مختلف نباید موضوع فانتزی و بی‌اهمیت تلقی شود. این موضوع اولین گامی است که می‌تواند قدم زدن در جاده تمرکززدایی را تسهیل و بهبود بخشد.
ضعف درتربیت نیروهای متخصص
علت ارتباط ضعف بنیان‌های علمی دانشگاه‌های یک استان از این جهت با موضوع تمرکززدایی و بهبود شرایط استان مرتبط است که ضعف دانشگاه به معنی تربیت‌نکردن نیروهای متخصص و مراجعه دانشجویان یک استان به مناطق دیگر برای گذراندن مراحل بالای تحصیل است.
شاید به کارگیری اندکی مدیریت وداشتن نگاه جدی به حیات یک دانشگاه، اولین حرکت برای اصلاح این موضوع در حاشیه اما پراهمیت باشد.
زهرا نوروزی/تااوکه